The Armenian Genocide organized and implemented by the Ottoman Turks in Western Armenia continued in Eastern Armenia and in other areas of Transcaucasia largely inhabited by the Armenians. The Turkish invasion of Transcaucasia had several objectives: to posses the oil of Baku together with the Germans, to eject the Russians from the Caucasus, to join the Muslims of Transcaucasia and the North Caucasus, to path the way to the Turkic world and to annihilate the Armenians as the main obstacle to the implementation of the Pan Turkic program. At the beginning of 1918 there were three major political groups in Baku: Baku Commune under the leadership of the Bolsheviks, the Armenian National Council, which was leading the majority of the Armenian population, and the Muslim National Council: among the Muslims “Musafat” party and the “Wild division” were also powerful. The Armenian National Council had turned to the Muslim National Council for several times persuading them to open the road and secure the return of the Armenian soldiers who were coming back from the front, but all their efforts were in vain.
At the beginning of March, 1918, Taghiev’s son Haji Zeynal Abdi who was an officer of the “Wild division” committed suicide in Lenkoran (also Länkäran, a city in the South of Azerbaijan). The armed guard of the division consisted of 43-48 soldiers transferred his body to Baku by ship. The guard shot several Bolshevik soldiers on the ship. When the detachment of the division delivered the corpse to Taghiev and got on the ship to return, the Commune soldiers disarmed them. This infuriated the Muslim population of the city, and the leaders of “Musafat” party proclaimed that if the Bolsheviks did not return the snatched weapons the rebellion would follow. The Commune and “Musafat” party began to negotiate. The third power of Baku, the Armenian National Council, tried to reconcile the two sides. The deadline for the negotiations between the Bolshevik power and “Musafat” party was 6 p.m. on March 17. But the Muslim population of the city did not wait till the deadline and started armed attack. The clashes lasted for two days and nights and ended with the loss of “Musafat” party. Some of the leaders of “Musafat” fled to Yelizavetapol, the others hid in the suburban Muslim villages. At that time the Armenian National Council hid and gave a shelter to thousands of Muslims. Z. Taghiev in his announcement published in the “Znamya Truda” newspaper on March 29, 1918, speaks about the fact: “There is tranquility in Baku. In the interest of the prosperity of the region, I feel a moral obligation to say that the events in Baku did not have the nature of the Armenian-Tatar clashes. During the battles the Tatars did not hurt the Armenians living in the Tatar districts. And the Armenians have saved more than 14000 Muslim lives…”
On April 9 1918 the Transcaucasia Federative Republic (Andrfederatsia) was established, but it did not exist long. On the one hand the obvious threat from Turkey, on the other hand the Turkish position of the Muslim population corroded the bases of the newly independent republic: on May 26 the collapse of Transcaucasia was announced. On May 27 Azerbaijan declared its independence. On July 31 after getting reinforcement, the Turkish divisions and “The Caucasian Muslim Army” launched the offensive towards Baku. The operation was under the control of Nuri pasha (the latter was the nephew of Enver pasha- the military minister of Turkey and the organizer of the Armenian Genocide in Western Armenia).
The defense of Baku lasted for two months. In the morning of September 15 1918 the Turkish-Azerbaijani troops entered Baku. The city was subjected to the barbarity and brutality of the invaders for three days and nights. These were named “The Great Horrors of Baku”. The whole Armenian population of the city was subjected to slaughter, and their property was damaged and plundered.
The calamities of the pogroms of 1918 against the Armenians were recorded not only by the foreign diplomats, and officers, but also by the survivors.
“The Great Horrors of Baku” by Bashkhi Ishkhanyan is a unique source for the study of Baku pogroms of 1918. In his book the author, who was an eyewitness of the tragedy, presents the documentary and statistical data in details. “The Turk askers (soldier), thousands of the local Muslim gangs and the peasants were plundering whatever they want and could take from the houses, shops, offices, and institutes of the Armenians…
Jewish writer and publicist Sergey Raphalovic, who witnessed the horrors of Baku, while describing the pogroms of September 1918 in his article “The Truth about the events in Baku” states “For some days dead bodies were being taken out from the city by the carts and trucks. Eight days passed since the pogroms but in the downtown and nearby the station, where there was still the unbearable smell of the corpses. In completely destroyed houses I saw raped and killed women, bloody corpses of infants”.
The major of the chief headquarter of the Ottoman Empire, Mayr has reported about the annihilation of the Armenians of Baku and about the current political situation in his letter addressed to General Fon Kress – the head of the German Mission “Many Armenians, including women and children, but chiefly prisoners of war fit for the military service are killed. There is not yet exact data about several thousands. The trustful locals state that the number of the victims is now greater than it was during the events of March. The Germans, who we can believe, speak about 10 000 victims… Two German dwellers (they were not citizens of the Empire) were killed and the wives of some German new comers have been raped. There have been committed violence against the Austrians and Russians too…”
Essad Bay in his “Blood and Oil” states that eye witnesses of the following three days report the annals of history could hardly show such another massacre. ''All the Armenian houses were systematically stormed and the inhabitants slaughtered. Only those Armenians who were harbored by friends among the Mohammedans could save themselves. The Mohammedans’ sole difficulty was to distinguish Armenians from others, especially the Jews whose facial type is remarkably like the Armenian. Many an Armenian tried to pass for a Jew, and many a Jew was threatened instead of an Armenian. Luckily the far-sighted government had decreed that everyone who was attacked and pretended to be a Jew should immediately be examined to determine his Judaism. During the three days only one Jew was killed as an Armenian by mistake. It was much harder for Jewish girls, who had upon them no proof of their Judaism and the government prohibited the assault of Jewish girls most strictly. To prevent confusion, a few Jewish soldiers who were in the Turkish army acted as experts during these three days and were easily able to save their countrywomen''.
In his accounts Essad Bay describes the cruelty and immoral tortures to which the Armenians were exposed: “Again blood flowed in the streets of the oil-city… Men and women were killed mercilessly. The victors cut open the bodies of their victims, smashed their skulls and laid themselves on the corpses, howling in the delirium of victory, literally bathing in blood. They tore their bodies into shreds, bit through their throats, drank their blood. Several hundred Armenians were not put to death immediately but taken to the large city square and there guarded by soldiers. Every Mohammedan, - child, woman, or old man- might come and kill. The victims stood chained and were handed, together with a dagger, over to the avenger on demand. Some dipped their cloths into the blood of the enemy to show it at home as proof of their vengeance. At the end of the second day the Pasha granted his officers permission to take part in the plundering also. Everyone considered it his duty to commit murder in the streets. Even shreds of Armenian flesh became the symbol of those three days.
Similarly Jacques Kayaloff portrays the three – day sufferings of the Armenians in her book titled “The Fall of Baku”. Various testimonies, unpublished documents are the bases of the book. It is of great importance to present the report of Khristofor Mikhailovich Evangulov, the Commissar of the telegraph, Post, Telephones and Chief of the Auto Division of the Caucasian Army, to the Military and Naval Commissar of the Baku Dictatorship General Isakov Bagratuni:
“Robberies, murders, rapes were at their maximum. In the whole town the massacres of the Armenian population and robberies of all the non-Muslim population was going on. They broke the doors and windows, entered the apartments, dragged men, women and children and killed them in the street.
From all the houses the yells of the attacked people were heard; the crowds of bestial Tatars and Askers with wild cries rushed in the streets and looked for new victims. The horrors of the Bartholomew night were nothing in comparison with the murders at Baku on the 15th and 16th of September. In some spots there were mountains of dead bodies, and many had terrible wounds from dum-dum shots. The most terrible picture was at the entrance to the Treasury Lane from the Surukhanski Street. The whole street was covered with dead bodies of children not older than nine and ten years. About 80 bodies carried wounds made by swords or bayonets, and many had their throats cut; it was obvious that miserable ones were slaughtered like lambs''.
He continues: ''From Telephone Street we heard cries of women and children and we heard single shots. Rushing to their rescue I was obliged to drive the car over the bodies of dead children. The crushing of bones and strange noises of torn bodies followed. The horror of the wheels carrying the interiors of dead bodies could not be stood by the Colonel and the Asker. They closed their eyes with their hands and lowered their heads. They were afraid to look at the terrible slaughter. Half mad from the scene the driver wanted to leave the street and immediately met another bloody hecatomb''.
The Consuls of the neutral countries in Baku expressed their protest to Nuri Pasha. The protest confirms:
September 18 1918
To Your Excellency
Ferik Nuri Pasha
The Commander of the Caucasus Muslim Army
Baku
We, the undersigned, the representatives of the neutral countries feel a moral obligation on humanitarian grounds to express our protest to Your Excellency as the Chief Commander of the Turkish military unit against the systematic brutality and plunders that have carried out after the seizure of Baku city.
Without analyzing the military reasons, we think, that the major guilt of the accomplished fact should be searched in
1) the fact that the regular army entered the city considerably late; 48 hours later after the partial seizure of the city, the necessary patrol service was also organized late
2) the fact that the troops, which were ordered to protect the population, apparently were not given enough commands on the equal protection of all the nations, which in this case would have been extremely necessary; a detail that is probably known to Your Excellency as well.
These events had a very unpleasant influence on us as on September 15 General Murzel pasha in the name of Your Excellency had officially promised the Danish and Iranian consuls “to protect the lives and property of the dwellers of the city”, moreover there was not a word about an exception.
The purpose of this protest is to remind Your Excellency about Your written promise and at least now to take the most impressive steps in order to restore the legality and despite the nationality to rescue the lives and property of all the citizens.
Therefore, we permit ourselves to draw the attention of Your Excellency to the fact that taking into consideration the interests of our compatriots as well as the international economic interests we feel a moral obligation to inform our governments about the accomplished fact and the current unstable situation of the city.
We think we have the right to claim reparation and relief for the damage and injustice done to our compatriots during the plunder of the city.
Erməni xalqına qarşı Qərbi Ermənistanda Türkiyənin proqramlaşdırdığı və yerinə yetirdiyi soyqırım Şərqi Ermənistanda və Zaqafqaziyanın ermənilərlə məskunlaşmış digər yerlərində öz davamını tapdı. Zaqafqaziyaya türk yürüşünün bir neçə məqsədi vardı: almanlar ilə birlikdə Bakı neftinin sahibi olmaq, Qafqazdan Rusiyanı kənara çıxarmaq, Zaqafqaziya, Şimali Qafqaz müsəlmanlarına birləşmək, Turan aləminə doğru yol açmaq, proqramın yerinə yetirilməsinə maneçilik törədən erməni ünsurunu ləğv etmək.
Eyni zamanda Bakıda üç real güc vardı: bolşeviklərin başçılıq etdiyi Bakı komunası, Erməni milli şurası hansı ki, erməni əhalisinin əksəriyyətinə rəhbərlik edirdi və Müsəlmanların milli şurası. Müsəlmanlar sırasında “Musavat” partiyasının nüfuzu əhəmiyyətli idi. Erməni milli şurası bir neçə dəfə Müsəlmanlar milli şurasına müraciət etdi cəbhədən qayıdan erməni hərbi xidmətçilərin evə qayıtmasını təmin etmək tövsiyyə etməklə, lakin bütün addımlar da nəticəsiz idi.
1918-ci il mart ayı əvvəlində Lənkərandə (Azərbaycanın cənubi hissəsində şəhərdir) Vəhşi (“Vayri”) diviziyasının zabiti və varlı Tağıyevin oğlu Hacı Zeynal-Abdi intihar etdi.
Bu hərbi bölmənin 43-48 nəfərdən ibarət silahlanmış gözətçilər dəstəsi meyiti gəmi ilə Bakıya apardı. Gəmidə gözətçilər dəstəsi bir neçə bolşevik əsgərlərini güllələdi. Diviziya dəstəsi meyiti Tağıyevə təhvil verəndə və gəmiyə enəndə, sovet hakimiyyəti onları tərksilah etdi. Bu hadisə də şəhərin müsəlmanlarını hirsləndirdi, “Musavat” isə elan etdi ki, silahları geri qaytarmamaq halında öz həmdinlərini ayağa qalxdıracaq. Komuna və “Musavat” arasında danışıqlar başlandı, Bakının üçüncü gücü Erməni milli şurası tərəfləri barışdırmağa çalışırdı. Bolşevik hakimiyyətləri və “Musavat” arasındakı danışıqlar üçün son müddət kimi martın 17-in axşam saat 6-sı təyin edilmişdi. Lakin bu müddətə gözləməməklə, saat 5-də şəhərin müsəlman əhalisi hücum etdi. Hərbi əməliyyatlar başlandı. Silahlanmış toqquşma iki gün və gecə davam etdi və “Musavatın” məğlubiyyətiylə başa çatdı ki, onun da rəhbərlərindən biri Yelizavetpola qaçdı, bəziləri də şəhərə yaxın müsəlman kəndlərində gizləndilər. Bu ərzində Erməni milli şurası minlərlə müsəlmanlara sığınacaq verdi. Bu faktın sübutu Tiflisin “Znamya truda” qəzetinin 1918-ci il martın 29-dakı nömrəsində yerləşdirilmiş Z.Tağıyevin elanıdır. “Bakıda sakitlikdir. Bölgənin çiçəklənməsi maraqlarından çıxmaqla, mən özüm hamıya da elan edirəm ki, Bakı hadisələri erməni-tatar toqquşmaları xarakteri daşımırdı. Vuruşmalar ərzində tatarlar öz məhəllələrində yaşayan ermənilərə zərər verməyiblər. Ermənilər isə, 14 mindən artıq müsəlmanı xilas edib.”
1918-ci il aprelin 9-da Zaqafqaziya Xalq Federativ Respulikası yaradıldı, lakin uzun yaşamadı. Bir tərəfdən Türkiyənin açıq hədəsi, digər tərəfdən Zaqafqaziya Respublikasının müsəlman əhalisinin türkpərəst mövqesi təzə yaradılmış respublikanın əsaslarını dağıtdılar: mayın 26-da Zaqafqaziyanın bölməsi haqqında elan edildi. Mayın 27-də Azərbaycan Respublikası quruldu. Türk diviziyaları Bakıya sahib olmaq məqsədiylə hərbi yürüşə başladılar.
İyulun 31-də “Qafqazın müsəlman ordusu” Nuri paşanın başçılııyla (sonuncu Qərbi Ermənistanda Erməni soyqırımını təşkil etdiyi hərbi nazir Enver paşanın əmioğlu idi) geniş əhatəli hücuma başladı.
İki ay davam etmiş müdafiədən sonra türk-azərbaycanlı orduları 1918-ci il sentyabrın 15-də səhər Bakıya daxil oldular. Üç gün və gecə şəhər işğalçıların qəddarlıqlarına və barbarlıqlarına məruz qaldı. Bu hadisələr Böyük dəhşətlər adlandırıldı. Şəhərdə qalmış bütün ermənilər qətlə yetirildi, onların var-dövləti isə, talan edildi və dağıdıldı.
Bakı ermənilərinə qarşı törədilmiş 1918-ci il qırğınlarının dəhşətləri əcnəbi diplomatlar, hərbçilər, jurnalislər, eləcə də bütün bunları yaşamışlar tərəfindən protokollaşdırılmışdır.
1918-ci ildəki Bakı faciəsinin tədqiqatı üçün Baxşi İşxanyanın “Bakının Böyük dəhşətləri” kitabı müstəsna mənbədir harada ki, şahid-ziyalı ətraflı məlumatlar təqdim edir:
“Üç gün dayanmadan türk əsgərlər, minlərlə yerli müsəlmanlardan ibarət quldurlar dəstələri və yaxın yaşayış ərazilərindən qaçmış kəndlilər istədiklərini ermənilərin evlərindən, mağazalarından, idarələrindən, müəssisələrindən və kilsələrindən talan edirdi və aparırdılar....”
Yəhudi yazıçı, publisist Sergey Rafaloviç 1918-ci il sentyabr ayındakı qırğınları təsvir etməklə, özünün “Bakı hadisələri haqqında həqiqət” məqaləsində yazır: “Günlər boyu böyük arabalarla və yük daşıyanlarla şəhərdən meyitlər çıxırdılar. Qırğından səkkiz gün sonra şəhərin mərkəzi və stansiyaya yaxın hissələrində meyitlərin dözülməz iyi yayılırdı. Bütünlüklə dağıdılmış mənzillərdə mən zorlanmış və öldürülmüş qadınları görmüşəm, məməyeyən uşaqların qana bulanmış meyitlərini görmüşəm...”
Bakı ermənilərinin məhv edilməsi və oradakı siyasi vəziyyət haqqında Osman imperiyasının baş qərargahının mayoru Mayr Qafqazda Alman İmperiya nümayəndə heyətinin rəhbəri general Fon Qresə 1918-ci il sentyabrın 20-də Tiflisdən göndərilmiş müraciətdə bunu təqdim edir: “Çoxsaylı ermənilər, o cümlədən qadınlar və uşaqlar məhv edilmişdir. Bir neçə min nəfər haqqında isə hələlik məlumatlar yoxdur. Yerlilər də israr edirlər ki, onların sayı mart ayında öldürülmüşlərdən daha çoxdur. Almanlar bir-birindən asılı olmayaraq 10 min sayını qeyd edirdilər... Habelə iki almanı öldürmüşdülər və iki alman qadını zorlamışdılar (onlar imperiya tabəələri deyildilər). Elə zorakılıqlar həmçinin avstriyalılara və ruslara qarşı törədilmişdir. ..”
Türk müəllif Essad Bey özünün “Qan və neft” kitabında yazır: “Gələcək üç günlərin şahidləri söyləyirlər ki, tarix digər belə bir qırğın göstərə bilmir. Bütün erməni evləri tədricən hücuma məruz qalırdı, sakinləri isə kəsilirdilər. Yalnız müsəlmanlar sırasında gizlənmiş ermənilər xilas ola bilirdi. Müsəlmanların tək problemi erməniləri başqalardan, xüsusən yəhudilərdən fərqləndirmək idi ki, onlar da ermənilərə bənzər idi. Çoxlu ermənilər yəhudi kimi xilas olmağa cəhd edirdilər və çoxlu yəhudilər də ermənilər yerinə qətlə yetirilirdilər. Lakin uzağı görən hökumət əmr etmişdi ki, yəhudi kimi çıxış edənlər dərhal silahlanmalıydı ki, özünün yəhudi olduğunu sübut etsin. Üç gün ərzində səhvən yalnız bir yəhudi öldürülmüşdü. Yəhudi qızlar üçün daha zor idi kimərin ki, yəhudi olduqlarını göstərmək üçün heç bir sübutu yox idi və hökumət yəhudi qızları təhqir etmək qadağan etmişdi. Çaşmanın qarşısını almaq üçün türk ordusunda olan bir neçə yəhudi əsgərlər ekspertlər kimi işləyirdilər və öz həmvətənli qadınlarını asanlıqla xilas edirdilər.
Essad Bey öz xatirələrində o qəddarlığı təsvir edir ki, onlara da ermənilər məruz qalırdı: “....Neft şəhərinin küçələrində təkrarən qan tökdü.... Amansızlıqla kişilər və qadınlar öldürülürdülər. “Qaliblər” öz qurbanlarının bədənlərini açırdılar, onların kəllələrini əzirdilər, meyitlər üzərinə uzanırdılar, demək olar ki, qanda üzürdülər. Onlar öz qurbanlarının bədənlərini parçalayırdı, boğazlarını gəmirdilər və qanlarını içirdilər. Bir neçə yüz erməni dərhal öldürülmədi, şəhərin böyük meydanına aparıldı. İstənilən müsəlman gələ bilərdi və onları öldürə bilərdi. Qurbanlar zəncirlərlə bağlanmışdı. Qisasın sübutu kimi bəziləri hətta öz paltarlarını qanda bulaşdırırdı evdə göstərmək üçün. İkinci gün axırında paşa öz zabitlərini həmçinin talana qatılmağa icazə verdi. Hər kəs küçələrdə qətllər yetirmək öz borcunu hesab edirdi. Hətta ermənilərin bədən parçaları bu üç günlərin simvolları odu.”
C.Qayaloff özünün “Bakının qırılması” kitabında həmçinin ermənilərin üçgünlük əzablarına geri dönür: kitabın yaradılması üçün əsas kimi şahidlərin söylədikləri xidmət etmişdir və bu kitab Bakının 1918-ci il ermənilərin qırğınlarının xırdalıqları haqqında məlumat almaq üçün qiymətli materialdır. Xüsusən general Bagratuniyə yönəlmiş K.M.Evanqulovun məruzəsi mühümdür: “Talan, qətllər, zorlamalar öz zirvəsinə çatmışdır. Bütün şəhərdə erməni əhalisinin qırğını və bütün qeyri-müsəlman əhalisinin talanı davam edir. Onlar qapıları və pəncələrləri qırırlar, zorla mənzilllərə soxulur, kişiləri, qadınları və uşaqları çıxarır və küçədə onları öldürürlər. Bütün evlərdən hücuma məruz qalmış insanların dəhşətli çığırtıları eşidilirdi. Tatarların və əsgərlərin barbar kütlələri vəhşi səslərlə küçələrə çıxırdı təzə qurbanlar axtarmaqla. “Barduğimeos gecəsinin” dəhşətləri Bakıda sentyabrın 15-də və 16-dakı qətllər ilə müqayisə edilməzdir. Bəzi yerlərdə öldürülmüş meyitlərin dağları görünürdü və çoxluların dəhşətli yaraları vardı. Ən dəhşətli vəziyyət Suruxanskoy küçəsinin xəzinə evinin girişində idi (Treasury Lane). Bütün küçə 9-10 yaşlı uşaqların meyitləriylə örtülmüşdü. Çoxluların boğazları kəsilmiş idi, aydın idi ki, yazıqlar quzular kimi kəsilmişdilər. Telefonnaya küçəsindən biz qadınların və uşaqların haylamalarını və atəş səsləri eşitdik. Onları xilas etməyə tələsməklə, mən öldürülmüş uşaqlar üzərindən maşını sürməyə məcbur oldum. Türk polkovnik və əsgər gözlərini əlləriylə qapadılar. Onlar dəhşətli mənzərəyə baxmaqdan qorxurdular. Bu mənzərədən dəli olmuş sürücü küçədən qaçmaq istəyirdi və dərhal digər bir qanlı mənzərə görürdü.
Eyni zamanda Bakıda üç real güc vardı: bolşeviklərin başçılıq etdiyi Bakı komunası, Erməni milli şurası hansı ki, erməni əhalisinin əksəriyyətinə rəhbərlik edirdi və Müsəlmanların milli şurası. Müsəlmanlar sırasında “Musavat” partiyasının nüfuzu əhəmiyyətli idi. Erməni milli şurası bir neçə dəfə Müsəlmanlar milli şurasına müraciət etdi cəbhədən qayıdan erməni hərbi xidmətçilərin evə qayıtmasını təmin etmək tövsiyyə etməklə, lakin bütün addımlar da nəticəsiz idi.
1918-ci il mart ayı əvvəlində Lənkərandə (Azərbaycanın cənubi hissəsində şəhərdir) Vəhşi (“Vayri”) diviziyasının zabiti və varlı Tağıyevin oğlu Hacı Zeynal-Abdi intihar etdi.
Bu hərbi bölmənin 43-48 nəfərdən ibarət silahlanmış gözətçilər dəstəsi meyiti gəmi ilə Bakıya apardı. Gəmidə gözətçilər dəstəsi bir neçə bolşevik əsgərlərini güllələdi. Diviziya dəstəsi meyiti Tağıyevə təhvil verəndə və gəmiyə enəndə, sovet hakimiyyəti onları tərksilah etdi. Bu hadisə də şəhərin müsəlmanlarını hirsləndirdi, “Musavat” isə elan etdi ki, silahları geri qaytarmamaq halında öz həmdinlərini ayağa qalxdıracaq. Komuna və “Musavat” arasında danışıqlar başlandı, Bakının üçüncü gücü Erməni milli şurası tərəfləri barışdırmağa çalışırdı. Bolşevik hakimiyyətləri və “Musavat” arasındakı danışıqlar üçün son müddət kimi martın 17-in axşam saat 6-sı təyin edilmişdi. Lakin bu müddətə gözləməməklə, saat 5-də şəhərin müsəlman əhalisi hücum etdi. Hərbi əməliyyatlar başlandı. Silahlanmış toqquşma iki gün və gecə davam etdi və “Musavatın” məğlubiyyətiylə başa çatdı ki, onun da rəhbərlərindən biri Yelizavetpola qaçdı, bəziləri də şəhərə yaxın müsəlman kəndlərində gizləndilər. Bu ərzində Erməni milli şurası minlərlə müsəlmanlara sığınacaq verdi. Bu faktın sübutu Tiflisin “Znamya truda” qəzetinin 1918-ci il martın 29-dakı nömrəsində yerləşdirilmiş Z.Tağıyevin elanıdır. “Bakıda sakitlikdir. Bölgənin çiçəklənməsi maraqlarından çıxmaqla, mən özüm hamıya da elan edirəm ki, Bakı hadisələri erməni-tatar toqquşmaları xarakteri daşımırdı. Vuruşmalar ərzində tatarlar öz məhəllələrində yaşayan ermənilərə zərər verməyiblər. Ermənilər isə, 14 mindən artıq müsəlmanı xilas edib.”
1918-ci il aprelin 9-da Zaqafqaziya Xalq Federativ Respulikası yaradıldı, lakin uzun yaşamadı. Bir tərəfdən Türkiyənin açıq hədəsi, digər tərəfdən Zaqafqaziya Respublikasının müsəlman əhalisinin türkpərəst mövqesi təzə yaradılmış respublikanın əsaslarını dağıtdılar: mayın 26-da Zaqafqaziyanın bölməsi haqqında elan edildi. Mayın 27-də Azərbaycan Respublikası quruldu. Türk diviziyaları Bakıya sahib olmaq məqsədiylə hərbi yürüşə başladılar.
İyulun 31-də “Qafqazın müsəlman ordusu” Nuri paşanın başçılııyla (sonuncu Qərbi Ermənistanda Erməni soyqırımını təşkil etdiyi hərbi nazir Enver paşanın əmioğlu idi) geniş əhatəli hücuma başladı.
İki ay davam etmiş müdafiədən sonra türk-azərbaycanlı orduları 1918-ci il sentyabrın 15-də səhər Bakıya daxil oldular. Üç gün və gecə şəhər işğalçıların qəddarlıqlarına və barbarlıqlarına məruz qaldı. Bu hadisələr Böyük dəhşətlər adlandırıldı. Şəhərdə qalmış bütün ermənilər qətlə yetirildi, onların var-dövləti isə, talan edildi və dağıdıldı.
Bakı ermənilərinə qarşı törədilmiş 1918-ci il qırğınlarının dəhşətləri əcnəbi diplomatlar, hərbçilər, jurnalislər, eləcə də bütün bunları yaşamışlar tərəfindən protokollaşdırılmışdır.
1918-ci ildəki Bakı faciəsinin tədqiqatı üçün Baxşi İşxanyanın “Bakının Böyük dəhşətləri” kitabı müstəsna mənbədir harada ki, şahid-ziyalı ətraflı məlumatlar təqdim edir:
“Üç gün dayanmadan türk əsgərlər, minlərlə yerli müsəlmanlardan ibarət quldurlar dəstələri və yaxın yaşayış ərazilərindən qaçmış kəndlilər istədiklərini ermənilərin evlərindən, mağazalarından, idarələrindən, müəssisələrindən və kilsələrindən talan edirdi və aparırdılar....”
Yəhudi yazıçı, publisist Sergey Rafaloviç 1918-ci il sentyabr ayındakı qırğınları təsvir etməklə, özünün “Bakı hadisələri haqqında həqiqət” məqaləsində yazır: “Günlər boyu böyük arabalarla və yük daşıyanlarla şəhərdən meyitlər çıxırdılar. Qırğından səkkiz gün sonra şəhərin mərkəzi və stansiyaya yaxın hissələrində meyitlərin dözülməz iyi yayılırdı. Bütünlüklə dağıdılmış mənzillərdə mən zorlanmış və öldürülmüş qadınları görmüşəm, məməyeyən uşaqların qana bulanmış meyitlərini görmüşəm...”
Bakı ermənilərinin məhv edilməsi və oradakı siyasi vəziyyət haqqında Osman imperiyasının baş qərargahının mayoru Mayr Qafqazda Alman İmperiya nümayəndə heyətinin rəhbəri general Fon Qresə 1918-ci il sentyabrın 20-də Tiflisdən göndərilmiş müraciətdə bunu təqdim edir: “Çoxsaylı ermənilər, o cümlədən qadınlar və uşaqlar məhv edilmişdir. Bir neçə min nəfər haqqında isə hələlik məlumatlar yoxdur. Yerlilər də israr edirlər ki, onların sayı mart ayında öldürülmüşlərdən daha çoxdur. Almanlar bir-birindən asılı olmayaraq 10 min sayını qeyd edirdilər... Habelə iki almanı öldürmüşdülər və iki alman qadını zorlamışdılar (onlar imperiya tabəələri deyildilər). Elə zorakılıqlar həmçinin avstriyalılara və ruslara qarşı törədilmişdir. ..”
Türk müəllif Essad Bey özünün “Qan və neft” kitabında yazır: “Gələcək üç günlərin şahidləri söyləyirlər ki, tarix digər belə bir qırğın göstərə bilmir. Bütün erməni evləri tədricən hücuma məruz qalırdı, sakinləri isə kəsilirdilər. Yalnız müsəlmanlar sırasında gizlənmiş ermənilər xilas ola bilirdi. Müsəlmanların tək problemi erməniləri başqalardan, xüsusən yəhudilərdən fərqləndirmək idi ki, onlar da ermənilərə bənzər idi. Çoxlu ermənilər yəhudi kimi xilas olmağa cəhd edirdilər və çoxlu yəhudilər də ermənilər yerinə qətlə yetirilirdilər. Lakin uzağı görən hökumət əmr etmişdi ki, yəhudi kimi çıxış edənlər dərhal silahlanmalıydı ki, özünün yəhudi olduğunu sübut etsin. Üç gün ərzində səhvən yalnız bir yəhudi öldürülmüşdü. Yəhudi qızlar üçün daha zor idi kimərin ki, yəhudi olduqlarını göstərmək üçün heç bir sübutu yox idi və hökumət yəhudi qızları təhqir etmək qadağan etmişdi. Çaşmanın qarşısını almaq üçün türk ordusunda olan bir neçə yəhudi əsgərlər ekspertlər kimi işləyirdilər və öz həmvətənli qadınlarını asanlıqla xilas edirdilər.
Essad Bey öz xatirələrində o qəddarlığı təsvir edir ki, onlara da ermənilər məruz qalırdı: “....Neft şəhərinin küçələrində təkrarən qan tökdü.... Amansızlıqla kişilər və qadınlar öldürülürdülər. “Qaliblər” öz qurbanlarının bədənlərini açırdılar, onların kəllələrini əzirdilər, meyitlər üzərinə uzanırdılar, demək olar ki, qanda üzürdülər. Onlar öz qurbanlarının bədənlərini parçalayırdı, boğazlarını gəmirdilər və qanlarını içirdilər. Bir neçə yüz erməni dərhal öldürülmədi, şəhərin böyük meydanına aparıldı. İstənilən müsəlman gələ bilərdi və onları öldürə bilərdi. Qurbanlar zəncirlərlə bağlanmışdı. Qisasın sübutu kimi bəziləri hətta öz paltarlarını qanda bulaşdırırdı evdə göstərmək üçün. İkinci gün axırında paşa öz zabitlərini həmçinin talana qatılmağa icazə verdi. Hər kəs küçələrdə qətllər yetirmək öz borcunu hesab edirdi. Hətta ermənilərin bədən parçaları bu üç günlərin simvolları odu.”
C.Qayaloff özünün “Bakının qırılması” kitabında həmçinin ermənilərin üçgünlük əzablarına geri dönür: kitabın yaradılması üçün əsas kimi şahidlərin söylədikləri xidmət etmişdir və bu kitab Bakının 1918-ci il ermənilərin qırğınlarının xırdalıqları haqqında məlumat almaq üçün qiymətli materialdır. Xüsusən general Bagratuniyə yönəlmiş K.M.Evanqulovun məruzəsi mühümdür: “Talan, qətllər, zorlamalar öz zirvəsinə çatmışdır. Bütün şəhərdə erməni əhalisinin qırğını və bütün qeyri-müsəlman əhalisinin talanı davam edir. Onlar qapıları və pəncələrləri qırırlar, zorla mənzilllərə soxulur, kişiləri, qadınları və uşaqları çıxarır və küçədə onları öldürürlər. Bütün evlərdən hücuma məruz qalmış insanların dəhşətli çığırtıları eşidilirdi. Tatarların və əsgərlərin barbar kütlələri vəhşi səslərlə küçələrə çıxırdı təzə qurbanlar axtarmaqla. “Barduğimeos gecəsinin” dəhşətləri Bakıda sentyabrın 15-də və 16-dakı qətllər ilə müqayisə edilməzdir. Bəzi yerlərdə öldürülmüş meyitlərin dağları görünürdü və çoxluların dəhşətli yaraları vardı. Ən dəhşətli vəziyyət Suruxanskoy küçəsinin xəzinə evinin girişində idi (Treasury Lane). Bütün küçə 9-10 yaşlı uşaqların meyitləriylə örtülmüşdü. Çoxluların boğazları kəsilmiş idi, aydın idi ki, yazıqlar quzular kimi kəsilmişdilər. Telefonnaya küçəsindən biz qadınların və uşaqların haylamalarını və atəş səsləri eşitdik. Onları xilas etməyə tələsməklə, mən öldürülmüş uşaqlar üzərindən maşını sürməyə məcbur oldum. Türk polkovnik və əsgər gözlərini əlləriylə qapadılar. Onlar dəhşətli mənzərəyə baxmaqdan qorxurdular. Bu mənzərədən dəli olmuş sürücü küçədən qaçmaq istəyirdi və dərhal digər bir qanlı mənzərə görürdü.
No comments:
Post a Comment