Armenian pogroms in 1905

The public disturbances taken place in St. Petersburg on January 9 1905, echoed in the other major industrial cities of Russia and widely spread out to the Caucasus as well, including Tbilisi, Batumi and Baku. The working-class demonstrations and strikes ended with the burning of a number of oil-wells. These incidents were accompanied with the anti-Armenian propaganda in the circles of the Azeri Turks (aftermath the Türks). 

Soon some warning expressions such as “Ya Allah” (with the God) and “Urus” appeared on the walls of the houses belonging to the Turks and the Russians.

The Mayor of Baku Michael Nakashidze also had a significant role in the organization of the Armenians' pogroms in 1905. The propaganda to slaughter the Armenians started to spread in the mosques as well. For the initiators of Baku pogroms the invention of a cause was just a matter of time.

On February 6, 1905 in Parapet city center an incident happened nearby the Armenian Church; a Türk named Babaev wounded an Armenian solider. The Armenians took Babaev to the police and demanded to search him but the latter resisted and got off the police coach and ran away. The angry crowd lynched him in Krivaya street. Babaev’s relatives put his corpse on the cart and went around the Türkic  neighbourhood with a purpose to rouse the Muslim  population against the Armenians.

French Joseph Kublin who at that time left Tbilisi for Baku testifies “….Our landlord’s son, who was a Türk guy, came into the room with a gun in his hands. To the question what is going on he replied that neither they nor the Armenians are guilty of these pogroms. It was ordered ordered to kill the Armenians and they must kill them for three days”.   

The cruel murders of the Armenians started immediately after the alarm of the pogroms. On the very first day approximately 35 Armenians were wounded and killed. On February 6 the massacres restarted and lasted for three days and nights.

In his accounts of the events in Baku, the journalist of the newspaper “Novoye Obozrenie” Orest Semonin states “The population of Baku lives dreadful minutes. In Vorontsov, Bazarnaya and Shamakhi streets the Türks are mercilessly slaughtering the Armenians…. The horror hartened my muscles, my blood freezes in my veins, when I remember what I saw within three hours. In Bazarnaya Street hundreds of Türks were breaking and plundering the Armenians’ shops. I saw a corpse of an Armenian child in Vvedinski street, it is already the second day that the killed doctor’s corpse is laying in the Malakani park, student Lebedev is also killed. On February 9 at 11 a.m. Russian actor P. Morski and I went to Vorontsovskaya street where the burnt houses of Babajanov and Lazaryan were located. There were gathered almost 17 deformed and burnt corpses five of which were children…. We heard shots behind the shoemaker’s shop and when we approached we saw the Türks rushed into the Armenians houses and started torturing and slaughtering the dwellers”. 

The Türks attacked the house of rich businessman Balabek Lalaev. Twenty people were killed including Lalaev’s brother.  Jewish doctor Urbanovich was the eyewitness of the tragic fall of Lalaev’s house “The Türks had started shooting at Lalaev’s house. The mayor was scolding as if there was shooting from Lalaev’s house at the innocent Türks. Lalaev was resolutely denying and asking the mayor to search his house and is sure that there was not any weapon. The violent rabble plundered Lalaev’s house, took him out to the street and shot both him and his wife”.

It was impossible to conceal the pogroms of Baku. The Türks’ violence and inhuman treatment of the Armenians were stated not only by the foreigners but also  by the Türks.

In the newspaper “Bakinskeye Izvestya” a Türk eyewitness writes down “ In the district where I live the Muslims were preparing for the war the whole night. The shooting started from early morning, which was getting more and more fierce… When I heard gun shots I ran out and saw that in Tserkovnaya street Babajanov’s house was surrounded by the Türks… One of them offered to burn the house. At 6 p.m. the house was put in fire. Everything was burnt except the basement where big boxes were placed. The miserable people had hidden themselves in those boxes. The violent crowd found victims, took them out and slaughtered in front of the people.  I can not describe the horror which was seen in the victims’ eyes. The crowd found also ten women in the same place. A woman of fifty was asking to set free her son who was the sole survivor from the burnt house. Soon the crowd saw a figure covered his head with the hem of the coat coming out from the yard. The mother recognized her son, but the crowd was happy with the new victim and lacerated him. The mother fell down next to the burning logs and fainted. She also was burnt in front of the furious crowd”.

A journalist of the newspaper “Tifliski listok” writes about the cruelties of Baku pogroms. “No, no, I cannot tell you even the tenth or the hundredth of what I saw there. It should be seen in order to be able to imagine even dimly the bloody tragedy. There was a common conviction that the pogroms of the Armenians were organized. All the Türks were armed. ...On the first day of the bloody events 34 corpses were taken to the hospital: they all were Armenians, only one was a Georgian. They all were shot in the back. The Türks shot in the back... When I went to the place where the pogroms were committed, everything went dark before my eyes, I felt giddy, and was about to faint but somehow could stay. At first I saw a thin, poor old man who was shot and the head was cut. In the city cemetery a pregnant woman was lying on one of the heaps of the corpses. The murderers had stabbed the uterus of the poor woman, had taken out the child and thrown on the corpse”.

During the three days grim massacre 205 (218) Armenians were killed and 121 were wounded. 

Lalaev’s family was one of the last victims. February 9 was the deadline for the pogroms  set up by mayor Nakashidze. The chief mayor together with bishop Anania Shirvanatsi and other renowned Armenian figures traveled around the city with a white flag as a sign of the peace. The pogroms were immediately stopped. 

During the Armenian massacres, which took place from February 6 to 9, the city was put to violence consequently the Armenians had neither personal nor property security. To avoid the risk of any resumption of massacres and new victims in future some young Armenians composed groups of five to ten people to defend the Armenian districts, streets and houses. Italian historian and diplomat Luigi Villari explains that first of all it was due to the fact that the Türks were in large numbers and better armed.

After the slaughter in February there was temporary peace in Baku. However, The population of Baku had to be a subject of a new pogrom. The beating of the employees in the City Council, the visits of the armed groups to the oil-wells, the death threats and the regular strikes warned about the upcoming second massacre in Baku. At the end of August the pogroms and the bloody clashes resumed. A significant number of oil-wells were destroyed within a week. It was impossible to give the exact number of the victims due to fires. This time the number of the victims was more: there were 300-400 killed and 700 wounded. 

The pre-planned massacre was carried out precisely. The Türks did not spare even those who tried to hide and save the Armenians. French engineer Michel Timon who had saved several Armenian families was a victim of the slaughter in August: the Türks threw him into the burning oil-well. 

In consequence of the pogroms, thousands of workers were deprived of their work and subsistence. As a result of the fires Caspian, Caucasian, Petrov, Balakhanskaya and other oil companies belonging to the Armenians, as well as storehouses and Bekendorf Theatre were burnt down. The damage of the massacres in August reached around 25 million rubles: chiefly the Armenian companies suffered as the fires were against the Armenians. The pogroms in August were followed by the resumed slaughter on October 20. 

On the 21st of October Mirzabekyan’s, Shagidanyan’s, Budeughyan’s and other houses in Nikolaevski street were put in fire. Among the Armenians killed in the above mentioned streets there was priest Mesrop Khorkhoruni. On October 24 the slaughterers entered the Armenian poorhouse and killed 6 women and children.

After the pogroms in February, 1905 the surprised and greatly suffered Armenians could organize counterattacks against the local Türks and cause them heavy losses. 

Russian writer and public figure Maxim Gorki referring to the events of the Caucasus in “Russian Tsar” pamphlet says “In the Caucasus the Armenians were slaughtered by the Tatars who are loyal to the Turks. But the events were named national hatred and one should believe that it was true and that is the truth. But how the Armenians and Tatars that had lived together for centuries  can suddenly become enemies”.

The pogroms of 1905 were the first in the list of the massacres committed against the Armenians in Baku. In consequence of the new pogroms carried out at the end of the 20th century almost 250 000 Armenians left the city and became refugees. Tartars burned many Armenians to death in this tunnel



1905-ci il yanvarın 9-da Peterburqda baş vermiş xalq  hərəkatlarının əks-sədaları Rusiyanın digər böyük sənaye mərkəzlərində hiss olundu. Bu hərəkatlar dalğası həmçinin Qafqazda, o cümlədən Tiflisdə, Batumidə və Bakıda yayıldı. Bakıda başlanmış işçilərin nümayişləri və tətilləri bir sıra neft quyularının yandırması ilə başa çatdı. Bu hadisələrlə paralel olaraq Azərbaycanın türkləri sırasında (bundan sonra türklər) antierməni təbliğat aparılırdı.

Tezliklə türklərin və rusların evlər divarlarında təbaşir ya da kömür ilə ehtiyatlandırma sözləri meydana çıxırdı- “Ya Allah” və “Urus”.

Bakının baş vilayət başçısı Mixayil Nakaşidze həmçinin 1905-ci il erməni qırğınlarının təşkil etməsi işində aktivliklə iştirak etmişdir. Erməniləri qırmaq təbliğatı həmçinin məscidlərdə yayılmağa başladı. Bakı qırğınlarını təşəbbüs edənlər üçün fürsətin yaradılması cəmi vaxt məsələsi idi.

1905-ci il fevralın 6-da Parapetdə erməni kilsəsi yanında bir hadisə baş verir: Babayev adıyla bir türk tapança ilə bir erməni hərbçini yaralayır. Ermənilər Babayevi polisə təhvil verir və onu axtarmağı tələb edirlər, lakin Babayev müqavimət göstərir və tapança atəşləriylə polisin faytonundan enməklə qaçır. Krivaya küçəsi yanında əsəbiləşmiş kültə onu cəzalandırır. Araba üstündə qoyulmuş meyiti türk məhəllələrində dolanırlar, türk əhalisini ermənilərə qarşı qıcıqlandırmaq məsədini daşımaqla.

Bununla bağlı Tiflisdən Bakıya gəlmiş fransalı Jozefi Qubli deyir: “Ev sahibimizin oğlu bir gənc türk idi, bir tapança əlində otağa girdi. “Nə oldu?” sualına o cavab verdi ki, qırğınlarda nə türklər, nə də ermənilərin günahı yoxdur. Özlərinə erməniləri qırmaq əmr etmişlər və bü gün qırmalıdırlar.”

Qırğınlar xəbərdarlığından sonra ermənilərin qəddar qətllləri başlandı. Yalnız o gündə 35 erməni qətlə yetirildi və yaralandı. Fevralın 7-də qırğın yenidən başlandı 3 gün və gecə davam etməklə.

“Novoye obozrenie” qəzetinin müxbiri Orest Seomi Bakı hadisələrini belə təsvir edir: “Bakıda dəhşətli hadisələr baş verir. Vorontsov, Bazarn və Şamaxı küçələrində türklər amansızlıqla erməniləri öldürürdülər.... Qanım damarlarımda donur, haçan 3 saat ərzində gördüyümləri xatırlayıram. Bazarn küçəsində yüzlərlə türklər ermənilərin mağazalarını talan edirdilər. Vedinski küçəsində öldürülmüş erməni uşağın meyitini gördüm, Malakan parkında artıq üç gündür ki, bir öldürülmüş həkimin meyiti düşmüşdür, gimnazist Lebedev öldürülmüşdür. Fevralın 9-da səhər saat 11-də rus aktyor P.Morski ilə Vorontsov məktəbinə getdik, Babacanovun və Lazaryanın evlərinin yanğını yerinə. 17 dəyişilmiş, kömürləşmiş meyit vardı ki, onlardan 5-i uşaq idi. Vlasov çəkməçinin mağazası arxasından atəş səsləri eşitdik, yaxınlaşdıq, gördük ki, ermənilərin evinə zorla soxulmuş türklər onları necə əzəb verirdilər.”

Türklər varlı erməni taciri Balabek Lalayevin evinə hücum etdilər. Nəticədə 20 nəfər qurban oldu, o cümlədən Lalayevin qardaşı. Yəhudi həkim Urbanoviç Lalayevin evinin faciəli yıxılmasını görmüşdür. “...Türklər Lalayevin evi istiqamətində atəş açmağa başlamışdılar. Vilayət başçısı danlayırdı ki, Lalayev evindən günahsız türkləri atəş açırırdılar. Lalayev bütün bunları təkzib edir vilayət başçısına xahiş etməklə ki, o da öz evini axtarsın və görsün ki, silah yoxdur. Lakin türklər Lalayevin evini talan edirlər, onu küçəyə çıxır və arvadı ilə birlikdə güllələyirlər.”

Bakı qırğınlarını gizlətmək mümkün deyildi. Ermənilərə qarşı türklərin törətdiyi zorakılıqlar və amansız barbarlıqlar haqqında əcnəbilərdən başqa türklər özləri də söyləyirlər. 

“Bakinskiye izvestiya” qəzetində bir türk yazır: “Mənim yaşadığım məhəlləsində müsəlmanlar bütün gecə müharibəyə hazırlaşırdılar. Erkən atıcılıq başlandı ki, o da getdikcə şiddətlənirdi. .. Tüfəng səslərini eşidən kimi, evdən çıxdım və gördüm ki, Tserkovnaya küçəsində Babacanovun evini türklər mühasirəyə almışlar. Axşam saat 6-da ev odlarda idi. Aşağı mərtəbədən başqa hər şey yandı harada ki, böyük qutular vardı. Yazıq adamlar orada gizlənmişdilər. Azğınlaşmış kütlə 9 nəfəri tapdı və onları çıxarmaqla öldürdü. Eyni yerdə həmçinin 10 qadını tapdılar. 50 yaşlı bir  qadın öz oğlunu azad etmək xahiş edirdi. Tezliklə hamı da görür ki, yandırılan evin həyətindən palto ilə başını örtmüş bir insan çıxır. Ana öz oğlunu tanıyır, lakin təzə bir qurban tapmış və sevinmiş kütlə onu parça edir. Yanan tirlər yanında anası da düşür və özündən gedir. O da vəhşi kütlə önündə yandırılır.”

Bakı qırğınlarının qəlbtitrədən hadisələri haqqında həmçinin “Tifliski listok” qəzetinin müxbiri yazır: “Yox, yox, mən burada gördüyüm hadisələrin 1/10, 1/100-ni hətta söyləyə bilmirəm. Öz gözü ilə görmək lazımdır ki, orada baş vermiş qanlı dramasını təqdim edə biləsən. Ümumiyyətlə elə qənaət var ki, ermənilərin qırğınları təşkil olunmuşdu. Bütün türklər silahlanmışdı... Qanlı hadisələrin ilk günü xəstəxanaya 34 meyit aparılmışdı: hamı da erməni idi, yalnız bir gürcü vardı. Türklər arxadan güllələyirdilər.... Qırğınlar yerinə gedəndə, başım hərləndi, gözlərim qaranlıqlaşdı. Orada bir yazıq arıq qocanı gördüm ki, onun da üç güllə zərbəsindən başqa, başını da bədənindən ayırmışdılar...

Bakı mezarlığında meyit qalaqlarından birində bir hamilə qadın düşmüşdü. Barbarlar xəncərin bir neçə zərbəsi ilə bədbəxt qadının bətnini cırmaqla uşağı çıxmış və meyit üzərinə atmışdılar...”

Üç gün davam etmiş dəhşətli qantökməsi ərzində 205 (218) erməni qətlə yetirildi, 121 erməni də yaralandı.

Lalayev ailəsi son qurbanlardan biri idi. Fevralın 9-da qırğınlar üçün vilayət başçısı Nakaşidze tərəfindən müəyyən edilmiş müddət tamamlandı. Baş yepiskop Ananaia Şirvanatsi və başqa erməni təsrili xadimlər ilə baş vilayət başçısı ağ bayraq ilə şəhərdə dolandı sülhün təsdiqləməsi xəbərini verməklə. Qırğınlar dayandırıldı.

Fevralın 6-9-da baş vermiş ermənilərin qırğınları günlərində şəhərdə özbaşınalıq idi. Gələcəkdə qırğınların yenidən başlanması təhlükəsindən və təzə qurbanlardan çəkinmək üçün erməni gənclər 5-10 nəfərdən ibarət özünü müdafiə edən qruplar təşkil etdilər erməni məhəllələrini, küçələrini və evlərini müdafiə etmək üçün. İtalyan tarixçi və diplomat Luici Villari açıqlayır ki, bu ilk əvvəl türklərin böyük sayı ilə, eləcə də daha yaxşı silahlanmış olması ilə şərtləşmişdi. 

Fevral ayındakı qırğınlardan sonra Bakıda müvəqqəti sülh oldu. Bakının əhalisi təzə qırğınlar görməli idi. Şəhər şurasında idarə xidmətçilərinin döyməsi, silahlanmış qruplarla neft mədənlərində dolanması, mütəmadi olaraq keçirilən tətillər göstərirdilər ki, Bakıda ikinci qırğınlar yaxın idi. Avgustun axırında qırğınlar və qanlı toqquşmalar yenidən başlandı. Bir həftə ərzində neft quyularının hiss olunan hissəsi yox oldu. Qurbanların sayını yanğınlar səbəbiylə dəqiq demək mümkün deyil. Bu dəfə qurbanların sayı daha çox idi, 300-400 nəfər qətlə yetirilmişdi, 700 nəfər də yaralanmışdı.

Əvvəldən proqramlaşdırılmış qırğın qüsursuz törədilirdi. Türklər hətta erməniləri xilas etmək yaxud gizlətmək çalışanlara mərhəmət göstərmirdilər. Beləliklə, bir neçə ailə xilas etdiyi fransalı mühəndis Mişel Timoni avgust ayındakı qırğınlarda qurban olur. Türklər Mişeli yanan quyuya atırlar.

Qırğınlar nəticəsində minlərlə işçilər öz işlərindən məhrum oldular. Yanğınlar nəticəsində Xəzər, Qafqaz, Petrov, Balaxanyan və ermənilərə mənsub olan digər neft şirkətləri yandırıldı, eləcə də emalatxanalar və Bekendorf teatrı. Avgust ayındakı qırğınların zərəri 25 milyon rubliyə çatır, xüsusən erməni təşkilatlar zərər çəkdilər. Avgust hadisələrindən sonra oktyabrın 20-də yenidən başlanmış qırğınlar baş verdi.

Oktyabrın 21-də Nikolayev küçəsində Mirzabekyanın, Şagidanyanın, Buduğyanın evləri və bu küçədəki daha 13 ev yandırıldı. Adı çəkilən küçədə öldürülmüş ermənilər sırasında həmçinin Mesrop keşiş Xorxoruni idi. Oktyabrın 24-də qırıcılar erməni əlillər evinə zorla soxuldular və 6 qadını uşağı öldürdülər.

1905-ci il fevral ayındakı qırğınlardan böyük itkiləri olduğu Bakı erməniləri gələcək aylarda yenidən başlanmış hücumlar zamanı türk silahlanmış dəstələrinə təşkil olunmuş əks-zərbə verə bildilər və onlara böyük zərər verdilər.

Rus yazıçı, ictimai xadim Maksim Gorki Qafqazda baş vermiş hadisələrə geri dönməklə, “Rus çarı” pamfletində qeyd etmişdir: “Qafqazda ermənilər sadiq tatarlar əliylə qırıldılar. Lakin bu hadisəyə milli nifrət qiyməti verilmişdi və inanmaq lazım idi ki, belə də oldu və bu həqiqətdir. Lakin necə ola bilər ki, əsrlərlə birlikdə yaşamış ermənilər və türklər birdən düşmənlərə çevrilə bilər...”

1905-ci ildəki Bakı ermənilərinin qırğınları şəhərdə baş vermiş 3 antierməni qırğınlar sırasında birinci idi. 20-ci əsrin axırında baş vermiş təzə qırğınlar nəticəsində 200 min erməni qaçqınlar kimi şəhəri tərk etdi.